Σκελετος.

Ο Adolf Loos, περίπου 1904.

Το δοκίμιο Διάκοσμος και έγκλημα (γερμανικά: Ornament und Verbrechen) του Adolf Loos (1870–1933) δόθηκε πρώτα ως ομιλία το 1910 στην Βιέννη στον Ακαδημαϊκό Σύλλογο Λογοτεχνίας και Μουσικής (Akademischer Verband für Literatur und Musik). Το δοκίμιο κάνει σφοδρή επίθεση στον διάκοσμο επάνω σε καθημερινά χρηστικά αντικείμενα, όπως τα έπιπλα. Επιτίθεται κυρίως στον διάκοσμο της Σετσεσιόν (Secession), της αυστριακής δηλαδή Art Nouveau. Εν ολίγοις, γράφει ότι το στολίδι σε χρηστικά αντικείμενα είναι οπισθοδρομικό, όχι μόνο αισθητικά, διότι δεν προσφέρει τίποτα στον σύγχρονο άνθρωπο, αλλά και οικονομικά, ακριβώς διότι ο τεχνίτης που το φτιάχνει δεν πληρώνεται επαρκώς για τις ώρες εργασίας του. Επομένως, είναι εγκληματικό για την οικονομία, τόσο την εθνική όσο και την ατομική.

Το δοκίμιο πρωτοδημοσιεύθηκε το 1913 στο έντυπο Les Cahiers d’aujourd’hui στα γαλλικά. Μόλις το 1929 δημοσιεύθηκε πρώτη φορά στα γερμανικά, στην Frankfurter Zeitung. Συχνά αναφέρεται το 1908 ως το έτος συγγραφής, αλλά αυτό δεν φαίνεται να ισχύει. Μάλλον, ο τότε βοηθός του Loos και αρχιτέκτων, ο Heinrich Kulka, ανέγραψε το έτος 1908 στην Frankfurter Zeitung, είτε διότι ο Loos δεν θυμόταν καλά είτε ήθελε να φανεί ότι έχει την πρωτοκαθεδρία στην αντιπαράθεση με τους σετσεσιονιστές. Το 1908 αναπαράχθηκε ύστερα σε όλες τις επόμενες εκδόσεις. Εδώ, η μετάφραση στα ελληνικά είναι δική μου.

Διάκοσμος και έγλημα
του Adolf Loos

Το ανθρώπινο έμβρυο στην κοιλιά περνάει απ’ όλα τα εξελικτικά στάδια του ζωϊκού βασιλείου. Όταν γεννιέται ο άνθρωπος, τα αισθητικά του ερεθίσματα είναι σαν αυτά ενός νεογέννητου κουταβιού. Κατά την παιδική του ηλικία περνά μέσ’ απ’ όλα τα στάδια της ιστορίας του ανθρώπου. Στα δύο βλέπει με τα μάτια ενός Παπούα, στα τέσσερα μ’ αυτά ενός αρχαίου Γερμανού, στα έξι μ’ αυτά του Σωκράτη, στα οκτώ μ’ αυτά του Βολταίρου. Όταν γίνεται οκτώ αντιλαμβάνεται το μωβ, το χρώμα που ανακαλύφθηκε τον δέκατο όγδοο αιώνα, γιατί προηγουμένως το μωβ ήταν το κυανό και το ερυθρό της πορφύρας. Ο φυσικός διδάσκει σήμερα για χρώματα του ηλιακού φάσματος που έχουν ήδη όνομα, η γνώση όμως γι’ αυτά φυλάσσεται για τους ανθρώπους του μέλλοντος.

Το παιδί είναι άηθες. Στα μάτια μας ομοίως κι ο Παπούα. Ο Παπούα σκοτώνει τους εχθρούς του και τους τρώει. Δεν είναι εγκληματίας. Αλλά όταν ένας σύγχρονος άνθρωπος σκοτώνει κάποιον και τον τρώει είναι είτε εγκληματίας είτε διεστραμμένος. Ο Παπούα γράφει στο δέρμα του, στην βάρκα, στα κουπιά, και γενικά σ’ ό,τι πιάνουν τα χέρια του. Δεν είναι εγκληματίας. Ο σύγχρονος άνθρωπος που γράφει στο δέρμα του είναι είτε εγκληματίας είτε έκφυλος. Υπάρχουν φυλακές στις οποίες το ογδόντα τοις εκατό των κρατουμένων έχουν τατουάζ. Όσοι με τατουάζ δεν είναι φυλακή είναι είτε ασύλληπτοι εγκληματίες είτε έκφυλοι αριστοκράτες. Αν κάποιος με τατουάζ πεθάνει ελεύθερος, σημαίνει ότι πέθανε λίγα χρόνια πριν διαπράξει φόνο.

Η ανάγκη να διακοσμήσει κανείς το πρόσωπό του και οτιδήποτε στην εγγύτητά του είναι η αρχή της πλαστικής τέχνης. Είναι οι πρώτες λέξεις της ζωγραφικής. Όλη η τέχνη είναι ερωτική.

Το πρώτο στολίδι που δημιουργήθηκε, ο σταυρός, ήταν ερωτικό στην αρχή. Ήταν το πρώτο έργο τέχνης, η πρώτη καλλιτεχνική πράξη την οποία ο πρώτος καλλιτέχνης χάραξε στον τοίχο για να εκτονώσει το περίσσευμα ενέργειας. Η οριζόντια γραμμή: η ξαπλωμένη γυναίκα· η κάθετη: ο διεισδύων άντρας. Ο άνθρωπος που τον δημιούργησε ένιωσε το ίδιο με τον Μπετόβεν, ήταν στον ίδιο ουρανό όπως ο Μπετόβεν όταν δημιούργησε την Ενάτη συμφωνία.

Αλλά ο άνθρωπος του σήμερα ο οποίος, σε απάντηση ενός εσώτερου πάθους, χαράσσει ερωτικά σύμβολα σε τοίχους είναι ή εγκληματίας ή έκφυλος. Εννοείται φυσικά ότι αυτό το πάθος εκδηλώνουν συχνότερα οι άνθρωποι στα αποχωρητήρια, ως σύμπτωμα εκφυλισμού. Ο πολιτισμός μιας χώρας φαίνεται απ’ το πόσο μουτζουρωμένοι είναι οι τοίχοι των αποχωρητηρίων. Στο παιδί αυτό είναι φυσιολογικό: η πρώτη του καλλιτεχνική έκφραση είναι να γράψει ερωτικά σύμβολα στους τοίχους. Αλλά ό,τι είναι φυσιολογικό στον Παπούα και στο παιδί είναι σύμπτωμα εκφυλισμού στον σύγχρονο ενήλικο. Έκανα την εξής ανακάλυψη και την μεταδίδω στον κόσμο: Η εξέλιξη του πολιτισμού είναι συνώνυμη με την αφαίρεση του διακόσμου από χρηστικά αντικείμενα. Πίστευα ότι μ’ αυτήν την ανακάλυψη έφερνα χαρά στον κόσμο· αυτός όμως δεν μ’ ευχαρίστησε. Οι άνθρωποι ήταν λυπημένοι και ενοχικοί. Τους κατέθλιβε η συνειδητοποίηση ότι δεν θα μπορούσαν να φτιάξουν νέα στολίδια. Είμαστε μόνο εμείς, οι άνθρωποι του δεκάτου ενάτου αιώνα, ανίκανοι να κάνουμε ό,τι κάθε Νέγρος και όλες οι φυλές και οι περίοδοι πριν από εμάς ήταν ικανοί να κάνουν; Οτιδήποτε έφτιαξε η ανθρωπότητα χωρίς στολίδι κατά τις περασμένες χιλιετίες πετάχτηκε χωρίς δεύτερη σκέψη, εγκαταλείφθηκε και καταστράφηκε. Δεν κατέχουμε κανέναν πάγκο μαραγκού της εποχής του Καρλομάγνου, αλλά κάθε σαχλαμάρα που έχει πάνω της το παραμικρό στολίδι την συλλέγουμε και την καθαρίζουμε και μέγαρα χτίζονται για να την στεγάσουν. Τότε οι άνθρωποι περνάνε λυπημένοι ανάμεσα από γυάλινες προθήκες και ντρέπονται για την ανικανότητά τους. Κάθε αιώνας, λένε, είχε το στυλ του· είναι ο αιώνας μας ο μοναδικός που απαρνήθηκε ενός στυλ; Στυλ, λέγοντας οι άνθρωποι, εννοούν στολίδι. Είπα τότε εγώ: Μη θρηνείτε! Ιδού, εδώ έγκειται το μεγαλείο του αιώνα μας, ότι αδυνατεί να φτιάξει νέο στολίδι. Ξεπεράσαμε το στολίδι· μαχόμενοι ελευθερωθήκαμε απ’ το στολίδι. Ιδού, ήγγικεν η ώρα, η εκπλήρωση μάς περιμένει. Σύντομα οι δρόμοι της πόλης θα λαμποκοπάνε σαν πάλλευκοι τοίχοι. Όπως η Σιών, η αγία πόλη, η βασιλεύουσα των ουρανών. Και τότε η εκπλήρωση ήρθε.

Υπνοδωμάτιο στο διαμέρισμα των Adolf και Lina Loos στην Βιέννη. Από την έκθεση Ways to Modernism στο Μουσείο Εφαρμοσμένων Τεχνών (MAK) στην Βιέννη, Δεκέμβριος 2014–Απρίλιος 2015.

Υπήρξαν καλικάντζαροι που δεν θα το άντεχαν αυτό. Η ανθρωπότητα θα συνέχιζε να υφίσταται την δουλεία του στολιδιού. Οι άνθρωποι είχαν προχωρήσει αρκετά ώστε το στολίδι να μην τους φέρνει αισθήματα ευχαρίστησης, αρκετά ώστε τα τατουάζ στο πρόσωπο να μην εξυψώνουν το αισθητικό αποτέλεσμα, όπως για τους Παπούα, αλλά να το μειώνουν. Αρκετά ώστε να λαμβάνουν ευχαρίστηση από μία απλή ταμπακιέρα, ενώ μία διακοσμημένη, ακόμα και στην ίδια τιμή, να μην την αγοράζουν. Ήταν χαρούμενοι με τα ρούχα τους και ευτυχείς που δεν έπρεπε να περιφέρονται με κόκκινες βράκες και χρυσά σιρίτια σαν μαϊμούδες πανηγυριού. Και είπα: δείτε, ο τάφος του Γκαίτε είναι κομψότερος από όλη την χλιδή της Αναγέννησης, κι ένα απλό έπιπλο ομορφότερο από οποιοδήποτε ξυλόγλυπτο ή με μαρκετερί¹ έκθεμα μουσείου. Η γλώσσα του Γκαίτε είναι κομψότερη από όλα τα στολίδια των βοσκών του Πέγκνιτς.

Οι καλικάντζαροι το άκουσαν αυτό με δυσφορία, και το ίδιο το κράτος, του οποίου σκοπός είναι να αναστέλλει την πολιτιστική ανάπτυξη των λαών, ήγειρε το ζήτημα της εξέλιξης και αναβίωσης του στολιδιού. Αλίμονο στο κράτος του οποίου οι επαναστάσεις είναι στην φροντίδα των αυλικών! Λίαν συντόμως είδαμε στο Μουσείο Εφαρμοσμένων Τεχνών της Βιέννης έναν μπουφέ γνωστό ως Η πλούσια ψαριά, σύντομα υπήρχαν ντουλάπια με το όνομα Η μαγεμένη πριγκίπισσα ή κάτι παρόμοιο αναφερόμενο στον διάκοσμο με τον οποίο ήταν καλυμμένο αυτό το κακόμοιρο έπιπλο. Το αυστριακό κράτος έχει πάρει τον ρόλο του τόσο σοβαρά που αγωνίζεται ώστε τα ποδόπανα που χρησιμοποιούνταν στα σύνορα της Αυστροουγγαρίας να μην εξαφανιστούν. Αναγκάζει κάθε καλλιεργημένο εικοσάχρονο άντρα να φοράει για τρία χρόνια ποδόπανα αντί για κατασκευασμένα υποδήματα. Στο κάτω κάτω, κάθε κράτος βασίζεται στην πεποίθηση ότι ένας λαός με ευτελή υπόδηση κυριαρχείται ευκολότερα.

Καλώς λοιπόν· η νόσος του στολιδιού αναγνωρίζεται απ’ το κράτος και επιχορηγείται με κρατικά χρήματα. Αλλά αυτό το θεωρώ οπισθοδρόμηση. Δεν δέχομαι τον ισχυρισμό ότι το στολίδι εξυψώνει την χαρά της ζωής ενός καλλιεργημένου ατόμου, δεν δέχομαι τον ισχυρισμό που εμπεριέχεται στο: «αλλά αν το στολίδι είναι όμορφο;». Το στολίδι δεν εξυψώνει την χαρά μου για την ζωή ή την χαρά για ζωή οποιουδήποτε καλλιεργημένου ατόμου. Όταν θέλω να φάω κάποιο κουλουράκι διαλέγω αυτό που είναι πιο λείο και όχι κάποιο σε σχήμα καρδούλας ή μωρού ή αλόγου, που είναι όλο καλυμμένο με στολίδια. Ο άνθρωπος του δεκάτου πέμπτου αιώνα δεν θα με καταλάβαινε. Αλλά όλοι οι σύγχρονοι άνθρωποι θα καταλάβαιναν. Ο υπέρμαχος του στολιδιού πιστεύει ότι η ανάγκη μου για απλότητα είναι μέρος μιας αυτοταπείνωσης. Όχι, αξιότιμε καθηγητά της σχολής των εφαρμοσμένων τεχνών, δεν αυτοταπεινώνομαι. Οι πιατέλες των περασμένων αιώνων, όπου χρησιμοποιούσαν κάθε είδος στολιδιού για να κάνουν τα παγώνια, τους φασιανούς και τους αστακούς να φαίνονται νοστιμότερα, φέρνουν το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα σ’ εμένα. Τρομοκρατούμαι όταν περνάω από εκθέσεις μαγειρικής και σκέφτομαι ότι θα έπρεπε να φάω αυτά τα γεμιστά κουφάρια. Εγώ τρώω ροσμπίφ.

Η τεράστια καταστροφή κι ο όλεθρος στην αισθητική εξέλιξη από την αναβίωση του στολιδιού δεν θα θεωρούνταν σοβαρά διότι ουδείς, ούτε καν η δύναμη του κράτους, μπορεί να αναστείλει την εξέλιξη της ανθρωπότητας, παρά μόνο να την καθυστερήσει. Μπορούμε να περιμένουμε. Αλλά είναι έγκλημα κατά της εθνικής οικονομίας το οποίο οδηγεί σε σπατάλη ανθρώπινης εργασίας, χρημάτων και υλικών. Ο χρόνος δεν μπορεί να αναπληρώσει αυτήν την ζημιά.

Ο ρυθμός της πολιτιστικής εξέλιξης μειώνεται απ’ αυτούς που ξεμένουν πίσω. Ίσως εγώ ζω στο 1908, αλλά ο γείτονάς μου ζει στο 1900 κι ο άλλος απέναντι στο 1880. Είναι δυστυχία για μία χώρα όταν ο πολιτισμός των κατοίκων της απλώνεται σε τόσο μεγάλο χρονικό φάσμα. Οι χωρικοί του Καλς ζουν στον δωδέκατο αιώνα. Και υπήρχαν άνθρωποι που συμμετείχαν στην παρέλαση της επετείου του αυτοκράτορα [Φραγκίσκου Ιωσήφ] οι οποίοι θα θεωρούνταν οπισθοδρομικοί ακόμα και την εποχή των μεγάλων μεταναστεύσεων. Ευτυχισμένη η γη που δεν έχει τέτοιους οπισθοδρομικούς και λωποδύτες. Ευτυχισμένη Αμερική!

Ανάμεσά μας υπάρχουν οπισθοδρομικοί άνθρωποι, ακόμα και στις πόλεις, που έχουν ξεμείνει στον δέκατο όγδοο αιώνα, που τρομοκρατούνται από τις μωβ αποχρώσεις διότι αδυνατούν ακόμη να δουν το μωβ. Ο φασιανός για τον οποίο ο μάγειρας δούλευε ολημερίς τούς φαίνεται νοστιμότερος, και προτιμούν την ταμπακιέρα με τα αναγεννησιακά στολίδια παρά την απλή. Και πώς είναι τα πράγματα στην επαρχία; Ρούχα κι έπιπλα ανήκουν όλα στους περασμένους αιώνες. Ο χωρικός δεν είναι Χριστιανός, είναι ακόμα ειδωλολάτρης.

Οι οπισθοδρομικοί καθυστερούν την πολιτιστική εξέλιξη των λαών και της ανθρωπότητας· δεν είναι μόνο ότι το στολίδι φτιάχνεται από εγκληματίες, αλλά αποτελεί το ίδιο έγκλημα, καθώς προκαλεί σοβαρή βλάβη στην υγεία των ανθρώπων, στον κρατικό προϋπολογισμό και επομένως στην πολιτιστική εξέλιξη. Αν δύο άνθρωποι ζουν δίπλα δίπλα, με τις ίδιες ανάγκες, ίδιες απαιτήσεις στην ζωή και ίδιο εισόδημα, αλλά ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς, οικονομικά μιλώντας, θα παρατηρηθεί το εξής: ο άνθρωπος του εικοστού αιώνα θα γίνεται όλο και πλουσιότερος ενώ ο άνθρωπος του δεκάτου ογδόου αιώνα όλο και φτωχότερος. Θεωρώ ότι και οι δύο ζουν κατά τις προτιμήσεις τους. Αυτός του εικοστού αιώνα μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες του με πολύ λιγότερα έξοδα και έτσι να εξοικονομήσει χρήματα. Απολαμβάνει τα λαχανικά του απλά βρασμένα με νερό και με λίγο βούτυρο. Ο άλλος τα απολαμβάνει εξίσου μόνο αφού ρίξει από πάνω μέλι και καρύδια κι αφού κάποιος ξόδεψε ώρες να τα μαγειρέψει. Τα χρυσοστόλιστα σερβίτσια είναι πανάκριβα, ενώ τα λευκά πιάτα που αρέσουν στον σύγχρονο άνθρωπο φτηνά. Ο μεν συσσωρεύει αποταμιεύσεις, ο δε χρέη. Το ίδιο γίνεται και με ολόκληρα έθνη. Αλίμονο όταν ένας λαός δεν προοδεύει πολιτισμικά! Οι Βρετανοί γίνονται πλουσιότεροι κι εμείς φτωχότεροι…

Ακόμη μεγαλύτερη είναι η ζημιά απ’ τον διάκοσμο στο έθνος που τον παράγει. Καθώς ο διάκοσμος δεν είναι πλέον φυσικό προϊόν του πολιτισμού μας, παρά φαινόμενο είτε της οπισθοδρόμησης είτε του εκφυλισμού, η εργασία του διακοσμητή δεν αποζημιώνεται πλέον επαρκώς.

Η σχέση μεταξύ των εσόδων ενός ξυλογλύπτη κι ενός τορνευτή, οι εγκληματικά χαμηλοί μισθοί των κεντητριών και των δαντελοποιών είναι καλά γνωστοί. Ο διακοσμητής πρέπει να δουλέψει είκοσι ώρες για να βγάλει ό,τι ένας σύγχρονος εργάτης σε οκτώ. Γενικά το στολίδι αυξάνει το κόστος ενός αντικειμένου· παρά ταύτα ένα διακοσμημένο αντικείμενο, του οποίου τα υλικά κόστισαν το ίδιο και η κατασκευή πήρε ολοφάνερα τριπλάσιο χρόνο, πωλείται στην μισή τιμή ενός σκέτου αντικειμένου. Η απάλειψη του στολιδιού φέρνει μείωση του χρόνου κατασκευής και αύξηση των μισθών. Ο Κινέζος χαράκτης δουλεύει δεκαέξι ώρες, ο Αμερικανός εργάτης οκτώ. Αν πληρώνω το ίδιο για μια απλή ταμπακιέρα όσο για μια διακοσμημένη, η διαφορά στον χρόνο εργασίας χρεώνεται στον εργάτη. Και αν δεν υπάρχει καθόλου στολίδι απολύτως—κάτι που ίσως συμβεί σε μερικές χιλιάδες χρόνια—ο άνθρωπος θα δούλευε τέσσερεις ώρες αντί οκτώ, διότι η μισή δουλειά σήμερα αφιερώνεται στο στολίδι. Το στολίδι είναι σπαταλημένη εργατική δύναμη και άρα σπαταλημένη υγεία. Έτσι ήταν πάντα.

Otto Eckmann (1865–1902). Εξώφυλλο για το γερμανικό περιοδικό Jugend (1896) και καρέκλα (περίπου 1898) στο Hessisches Landesmuseum Darmstadt.

Εφόσον το στολίδι δεν απορρέει φυσικά απ’ τον πολιτισμό μας, δεν είναι πλέον και έκφραση του πολιτισμού μας. Το στολίδι που σήμερα κατασκευάζεται δεν έχει σύνδεση μ’ εμάς, δεν έχει καμία ανθρώπινη σύνδεση, καμία σύνδεση με την τάξη των πραγμάτων. Είναι ανίκανο εξέλιξης. Τι συνέβη στο στολίδι του Otto Eckmann ή του van de Velde;² Ο καλλιτέχνης στέκεται πάντα στην αιχμή της ανθρωπότητας γεμάτος σθένος και υγεία. Αλλά ο σύγχρονος διακοσμητής είναι είτε οπισθοδρομικός είτε παθολογικό φαινόμενο. Ο ίδιος θα αποκηρύξει τα έργα του τρία χρόνια μετά. Στον καλλιεργημένο άνθρωπο αυτά είναι απ’ την πρώτη στιγμή ανυπόφορα· άλλοι συνειδητοποιούν την ανυπόφορη φύση τους έτη μετά. Πού είναι τα έργα του Otto Eckmann σήμερα; Πού θα είναι τα έργα του Olbrich σε δέκα χρόνια; Ο σύγχρονος διάκοσμος δεν έχει ούτε γονείς ούτε απογόνους, ούτε παρελθόν ούτε μέλλον. Από ακαλλιέργητους ανθρώπους, για τους οποίους το μεγαλείο της εποχής μας είναι επτασφράγιστο βιβλίο, γίνεται περιχαρώς αποδεκτός και σύντομα αποκηρύσσεται.

Η ανθρωπότητα είναι υγιέστερη από ποτέ· λίγοι άνθρωποι πλέον αρρωσταίνουν. Αυτοί οι λίγοι όμως καταδυναστεύουν τον εργάτη ο οποίος είναι τόσο υγιής ώστε δεν μπορεί να παραγάγει στολίδι. Τον αναγκάζουν να φτιάξει με τα πιο παράξενα υλικά στολίδια που αυτοί εφηύραν.

Οι αλλαγές στον διάκοσμο οδηγούν σε μια πρόωρη απαξίωση του προϊόντος της εργασίας. Ο χρόνος του εργάτη και το χρησιμοποιούμενο υλικό είναι κεφάλαια που σπαταλούνται. Διετύπωσα την πρόταση: η μορφή ενός αντικειμένου διαρκεί, δηλαδή παραμένει ανεκτή, όσο το αντικείμενο διαρκεί χειροπιαστά. Θα προσπαθήσω να το εξηγήσω αυτό. Ένα κουστούμι αλλάζει την μορφή του συχνότερα απ’ ότι μια ακριβή γούνα. Μία γυναικεία τουαλέτα, προορισμένη για ένα μόνο βράδυ, αλλάζει την μορφή της γρηγορότερα από ένα γραφείο. Αλλά αλίμονο αν ένα γραφείο πρέπει να αλλάζει τόσο γρήγορα όσο μία τουαλέτα επειδή η παλιά μορφή έχει γίνει ανυπόφορη. Σ’ αυτήν την περίπτωση τα χρήματα που ξοδεύτηκαν στο γραφείο έχουν χαθεί.

Αυτό είναι καλά γνωστό στον διακοσμητή, και οι Αυστριακοί διακοσμητές προσπαθούν να επωφεληθούν τα μέγιστα απ’ αυτό το πρόβλημα. Λένε: «Προτιμούμε έναν καταναλωτή που έχει ένα σετ επίπλων που του γίνεται ανυπόφορο μετά από δέκα χρόνια, και ο οποίος είναι συνεχώς αναγκασμένος να ξαναγοράζει κάθε δέκα χρόνια, παρά έναν που αγοράζει κάτι όταν το παλιό φθαρεί. Η βιομηχανία το απαιτεί. Εκατομμύριοι εργάζονται χάρη σ’ αυτήν την γρήγορη αλλαγή».

Ιδού λοιπόν ίσως το μυστικό της αυστριακής οικονομίας. Πόσο συχνά ακούμε κάποιον να λέει όταν πιάνει κάτι φωτιά: «Δόξα τω Θεώ, θα υπάρχει δουλειά για τον κόσμο πάλι». Έτσι κι εγώ ξέρω μία εξαιρετική λύση. Πυρπολήστε την πόλη, πυρπολήστε την αυτοκρατορία, και όλοι θα κολυμπάμε στο χρήμα και την ευημερία. Κατασκευάστε έπιπλα που τρία χρόνια ύστερα θα κάνουν για καυσόξυλα, μεταλλικά εξαρτήματα που θα πρέπει να τα λιώσουν τέσσερα χρόνια ύστερα γιατί ούτε σε δημοπρασία δεν θα μπορούσαν να πιάσουν το ένα δέκατο της αρχικής αξίας σε υλικό και εργασία, και θα γίνουμε όλο και πλουσιότεροι.

Η ζημία δεν είναι μόνο του καταναλωτή· πρώτ’ απ’ όλα είναι του παραγωγού. Το στολίδι σήμερα σε πράγματα που έχουν εξελιχθεί πέρα απ’ την ανάγκη να είναι στολισμένα αντιπροσωπεύει σπαταλημένη εργασία και κατεστραμμένα υλικά. Αν όλα τα αντικείμενα άντεχαν αισθητικά όσο αντέχουν και πρακτικά, ο καταναλωτής θα πλήρωνε γι’ αυτά τόσο ώστε ο εργάτης να κέρδιζε περισσότερα και να δούλευε λιγότερες ώρες. Για ένα αντικείμενο που είμαι σίγουρος ότι μπορώ να το χρησιμοποιήσω όσο αντέχει, ευχαρίστως πληρώνω το τετραπλάσιο απ’ ό,τι για ένα υποδεέστερο σε μορφή ή υλικό. Ευχαρίστως πληρώνω σαράντα κορόνες για τις μπότες μου, παρ’ ότι σε άλλο μαγαζί θα έβρισκα μπότες με δέκα. Αλλά στο εμπόριο που αγκομαχά υπό την τυραννία του διακοσμητή δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ καλού και κακού τεχνίτη. Η δουλειά υποφέρει καθώς κανείς δεν προθυμοποιείται να πληρώσει την πραγματική της αξία.

Και αυτό είναι καλό, διότι αυτά τα διακοσμημένα αντικείμενα είναι ανεκτά μόνο όταν είναι χείριστης ποιότητας. Ξεπερνάω πολύ ευκολότερα μια πυρκαγιά όταν ακούω ότι καταστράφηκαν μόνο σκουπίδια άνευ αξίας. Εύκολα ευχαριστιέμαι για τα σκουπίδια στην Künstlerhaus³ γιατί ξέρω ότι θα φτιαχτούν σε λίγες ημέρες και θα καταστραφούν σε μία. Αλλά το να πετάς χρυσά νομίσματα αντί για πέτρες, να ανάβεις τσιγάρο με χαρτονόμισμα, να αλέθεις και να πίνεις ένα μαργαριτάρι, αυτά είναι αντιαισθητικά.

Τα στολισμένα αντικείμενα πράγματι είναι αντιαισθητικά όταν έχουν δημιουργηθεί με τα καλύτερα υλικά και την μεγαλύτερη φροντίδα και απαίτησαν πολλές ώρες εργασίας. Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι δεν απαίτησα ποιοτική εργασία εξ αρχής, όχι όμως φυσικά αυτό το πράγμα.

Ο σύγχρονος άνθρωπος που αγιοποιεί το στολίδι ως ένδειξη καλλιτεχνικής υπερεπάρκειας των περασμένων αιώνων αμέσως αντιλαμβάνεται την βασανισμένη, στείρα και αρρωστημένη ποιότητα του σύγχρονου στολιδιού. Κανένα στολίδι δεν μπορεί πλέον να φτιαχτεί σήμερα από οποιονδήποτε που ζει στο πολιτισμικό επίπεδό μας.

Δεν είναι το ίδιο με τα άτομα και τους λαούς που δεν έχουν φτάσει ακόμα αυτό το επίπεδο.

Απευθύνομαι στον αριστοκράτη, δηλαδή το άτομο που στέκεται στην ακμή της ανθρωπότητας πλην όμως έχει βαθύτατη κατανόηση της δυσφορίας και ανέχειας των κατώτερων. Κατανοεί καλά τον Νέγρο που κεντάει στολίδια στο ύφασμά του με συγκεκριμένο μοτίβο το οποίο φαίνεται μόνο όταν ξετυλιχτεί· τον Πέρση που κεντάει το χαλί του· την Σλοβάκα χωριατοπούλα που κεντάει την δαντέλα της· την γιαγιά που κεντάει υπέροχα πράγματα με γυάλινες χάντρες και μετάξι. Ο αριστοκράτης τούς αφήνει· ξέρει ότι οι ώρες που εργάστηκαν είναι οι ιερές τους ώρες.  Ο επαναστάτης θα πήγαινε και θα τους έλεγε: «Όλα αυτά είναι μπούρδες». Όπως ακριβώς θα τράβαγε και την γριούλα απ’ το εικόνισμα και θα της έλεγε: «Δεν υπάρχει Θεός». Ο άθεος αριστοκράτης αντιθέτως βγάζει το καπέλο όταν περνάει από μια εκκλησία.

Τα παπούτσια μου είναι όλα καλυμμένα με στολίδια από καμπύλες και τρύπες. Εργασία που έγινε από τον τσαγκάρη για την οποία ποτέ δεν πληρώθηκε. Πηγαίνω στον τσαγκάρη και λέω: «Ζητάς τριάντα κορόνες για ένα ζευγάρι παπούτσια. Θα σε πληρώσω σαράντα κορόνες». Έχω έτσι εξυψώσει αυτόν τον άνθρωπο στην ύψιστη ευτυχία για την οποία θα με ευχαριστήσει με εργασία και υλικά απείρως καλύτερα απ’ ό,τι μόνο με την αύξηση της τιμής. Είναι ευτυχισμένος. Σπάνια η ευτυχία μπαίνει σπίτι του. Να ένας άνθρωπος που τον καταλαβαίνει, που εκτιμά την δουλειά του και δεν αμφισβητεί την τιμιότητά του. Ήδη φέρνει στο μυαλό του τα ολοκληρωμένα παπούτσια. Ξέρει πού θα βρει τώρα το καλύτερο δέρμα· ξέρει σε ποιον τεχνίτη θα εμπιστευτεί τα παπούτσια· και τα παπούτσια θα είναι καλυμμένα με τόσα διακοσμητικά κομμάτια και τρύπες όσα μόνο ένα κομψότατο παπούτσι μπορεί να έχει. Και τότε του λέω: «Αλλά υπό έναν όρο. Τα παπούτσια θα είναι τελείως απλά». Τότε, τον κατακρήμνισα από την ουράνια ευτυχία στα τάρταρα. Η εργασία του μειώθηκε, αλλά του πήρα όλη του την χαρά.

Η οικία Scheu στην Βιέννη. Σχεδιάστηκε το 1912 από τον Adolf Loos για τους Gustav και Helene Scheu και ήταν ένα από τα πρώτα σπίτια με βεράντες και ένα από τα πρώτα μοντερνιστικά σπίτια. Οι τοπικές αρχές της Βιέννης είχαν αναγκάσει τους ιδιοκτήτες να καλύψουν την πρόσοψη με αναρριχητικά φυτά.

Κηρύσσω στον αριστοκράτη. Ανέχομαι στολίδια στο σώμα μου, όταν αποτελούν την χαρά του συνανθρώπου μου. Είναι και δική μου χαρά. Μπορώ να ανεχτώ τα στολίδια του Νέγρου, του Πέρση, της Σλοβάκας χωριατοπούλας, του τσαγκάρη μου, διότι αυτοί δεν έχουν άλλο τρόπο να πετύχουν την ακμή της ύπαρξής τους. Εμείς έχουμε τέχνη, η οποία έχει αντικαταστήσει το στολίδι. Μετά την κόπωση και τα προβλήματα της ημέρας κατατρέχουμε στον Μπετόβεν ή τον Τριστάνο. Αυτό ο τσαγκάρης μου δεν μπορεί να το κάνει. Δεν μπορώ να του στερήσω την χαρά, καθώς δεν έχω τίποτα να την αντικαταστήσω με τίποτα. Αλλά όποιος ακούει την Ενάτη του Μπετόβεν και μετά κάθεται και σχεδιάζει ταπετσαρίες είναι ή ψεύτικος ή έκφυλος. Η εξάλειψη του στολιδιού έχει φέρει τις άλλες τέχνες σε απροσδόκητα ύψη. Οι συμφωνίες του Μπετόβεν δεν θα μπορούσαν ποτέ να γραφτούν από κάποιον που θά ‘πρεπε να περπατά φορώντας μετάξια, σατέν και δαντέλες. Όποιος σήμερα κυκλοφορεί με βελούδινο παλτό δεν είναι καλλιτέχνης αλλά ή γελοίος ή μπογιατζής. Γίναμε κομψότεροι, πιο λεπτεπίλεπτοι. Οι νομάδες βοσκοί έπρεπε να ξεχωρίζονται μεταξύ τους με διάφορα χρώματα· ο σύγχρονος άνθρωπος χρησιμοποιεί τα ρούχα του σαν μάσκα. Τόσο φοβερά ισχυρή είναι η ατομικότητά του ώστε δεν μπορεί πλέον να εκφράζεται με κομμάτια από ύφασμα. Η ελευθερία από τον διάκοσμο είναι δείγμα πνευματικής ισχύος. Ο σύγχρονος άνθρωπος χρησιμοποιεί τον διάκοσμο παλαιότερων ή ξένων πολιτισμών όπως αυτός κρίνει. Επικεντρώνει την εφευρετικότητά του σε άλλα πράγματα.

1. Τεχνική διακόσμησης ξύλινων επίπλων.
2. Otto Eckmann (1865–1902), ζωγράφος και διακοσμητής. Henry van de Velde (1863–1957), αρχιτέκτων και διακοσμητής. Joseph Maria Olbrich (1867–1908), αρχιτέκτων. Εκπρόσωποι του κινήματος της βιεννέζικης Secession, της έκφρασης δηλαδή της Art Nouveau στην Αυστρία. Ασχολήθηκαν με την αρχιτεκτονική, την εσωτερική διακόσμηση, την επιπλοποιία και τις γραφικές τέχνες.
3. Μέγαρο εκθέσεων στην Βιέννη.

Πηγές

• Adolf Loos, “Ornament und Verbrechen”, περίπου 1910.
• Christopher Long, “Ornament, Crime, Myth, and Meaning”, 85th ACSA Annual Meeting Proceedings, Architecture: Material and Imagined, 1997.